ДЕНЬ НАЦИОНАЛЬНЫХ ТРАДИЦИЙ - ОТКРЫВАЕМ ДЕКАБРЬ:
00:00 04.12.2025 16+
ДЕНЬ НАЦИОНАЛЬНЫХ ТРАДИЦИЙ - ОТКРЫВАЕМ ДЕКАБРЬ:
Билгэ Хаан Айыы ыйыгар аналлаах күммүт сонуннара.
Саамай хараҥа, тымныы, сыл бүтэһик ыйын көрсө Баатаҕай орто оскуолатыгар биир умнуллубат тэрээһин буолан ааста.
Билгэ Хаан Айыы ыйа - бүтэй кэм, ол эрэн оҕолор хайаан да бу ый туһунан билэн хаалыахтаахтарын өйдөөммүт, бу тэрээһиммитигэр бука бары оҕолуун улаханныын көхтөөх кыттыыны ыллыбыт.
Ахсынньы ыйы - Бэс ыйа батыһар дииллэр. Бу ыйга Үрдүк Айыылартан биирдэстэрэ Билгэ Хаан чугаһыыр. Кини кэлбит бэлиэтинэн чаҕаан диэн кыл тэрил тыаһа буолар. Сүрүн болҕомто билиигэ уурулларын өйдөөммүт, сарсыардаттан үөрэнэ кэлбит үөрэнээччилэргэ, учууталларга, төрөппүттэргэ уонна ыалдьыттарга 3-с уонна 4-с кылаас учууталлара өйү күүһүрдэр туому оҥордулар, бука барыларын алаадьылаах саламаатынан күндүүлээтилэр, буруонан, дэйбииринэн ыраастаатылар.
Бу туомҥа Сээркээн Сэһэн суолтата олус улахан буоларын өйдөөммүт остуоруйалаан, чабырҕахтаан, таабырыннаан ыллыбыт.
Сээркээн Сэһэн итини таһынан күнү - дьылы билгэлиир, үтүө сүбэлэри биэрэр үгэстээх. Онон Билгэ арааһын билиһиннэрдибит.
Билгэ ыйа өйү эрэйэр, сатабылы сайыннарар хабылык, тыксаан, дуобат, оһуордаах ойуу, хаамыска курдук оонньуулардаах. Бу оонньуулары тэрийэн ыыттылар 4-с кылаастар учууталлара Яна Семёновна Горохова, Анна Николаевна Стручкова, Оксана Михайловна Степанова.
Уопсай улахан быыстапканы тэрийдилэр 3-с кылаастар учууталлара Любовь Ивановна Максимова уонна Кристина Дмитриевна Потапова. Бу быыстапкаҕа олоҥхоһуттар,
билгэһиттэр, худуоһунньуктар тустарынан кинигэлэр, араас матырыйааллар, уруһуйдар уонна оҥоһуктар туруорулуннулар. Көрөөччүлэр олус диэн биһирээтилэр.
Сээркээн Сэһэн аам - даам тымныылаах ахсынньы ыйга биһиэхэ күүлэйдии кэлбит бэлиэтин тоһоҕолоон кэпсээтилэр Айаана Еремеевна Куприянова, Анна Николаевна Стручкова.
Ахсынньы - саамай тымныы, хараҥа ый, сыл бүтэһик ыйын сахалар Билгэ Хаан ыйа диэн ааттыыллар. Бу тиэмэҕэ сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох уруоктары ыытта Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын культураларын үөрэтэр, оҕолору тиһигин быспакка чинчийэр үлэлэринэн дьарыктыыр учууталбыт Юнна Павловна Неустроева. Кини уруоктарыгар ыалдьыттаатылар олоҥхоһут кыыспыт 4 "В" кылаас үөрэнээччитэ Борисова Милана, 1 "А" кылаас үөрэнээччилэрэ учууталларынаан Татьяна Егоровна Ефимовалыын, 2 "А" кылаас үөрэнээччилэрэ учууталларынаан Василиса Николаевна Рязанскайалыын, оскуолабыт дириэктэрэ Людмила Николаевна Григорьева уонна "Күн " түмсүү оҕолоро.
Хас сынньалаҥ аайы
"Ахсынньы бүтэй кэм" диэн тиэмэҕэ
иһитиннэриилэр, кэпсэтиилэр буолуталаатылар. Бу иһитиннэриилэргэ бука бары элбэҕи биллибит уонна өйдөөтүбүт. Ахсынньы ыйга айылҕа бүтүннүү утуйар, сулустар сипсиһэр кэмнэрэ эбит. Оннук кэмҥэ киһи билгэтэ күүһүрэр, этитиинэн кэлэр дьоҕура арыллар. Ол иһин былыргы сахалар балаҕаҥҥа хаайтаран олорон, олоҥхону, остуоруйаны истэллэрэ, таабырыннаһаллара, чабырҕахтаһаллара.
Хас биирдии киһи өйө - санаата сытыырхайар, куйаар урсунан, халлаан хаттыгаһынан айанныыр.
Бу ыйга "ахсым тымныынан аныһыйар", тымныы өрөгөйдүүр. Халандаар сылын бүтэһик ыйа буоларынан, саамай кылгас күннээх, саамай уһун түүннээх ый. Өйдөөн көрдөххө сарсыарда аайы хойуу туман түһэр, тымныы тыаһа сып - сырылас буолар. Күн итиитэ төһө да мөлтөҕүн иһин, былыта суох ыраас хаарга араастаан оонньуур, чаҕылыйар. Хаарга лааскай суола тыргыллар. Кини кутуйагынан аһылыктанар буолан, кутуйах ханна баар да , онно баар буолар. Кураан дьылларга кутуйах дьон олорор сиригэр кыстыыр. Ол иһин лааска дьиэ таһыгар чугаһыыр. Инник араас билгэлэри сорохтор саҥа истэннэр дьиктиргээтилэр аҕай.
Дьылҕаһыттар, ол эбэтэр билгэһиттэр этэллэринэн, көмнөхтөөх кыһыҥҥа саас хаартан элбэх уу кэллэҕинэ, үүнүүлээх дьыл буолара күүтүллэр эбит. Онтон ахсынньыга тымныы, хаара суох буоллаҕына, бэс ыйыгар кураан буолар, оттон хаардаах, ичигэс ый буоллаҕына, бэс ыйыгар тымныйар. Ахсынньылаах тохсунньуга тыалырдаҕына, бэс уонна от ыйыгар тоҥоруулар түһүөхтээхтэр. Ойбон томточчу тоҥор буоллаҕына - уута суох саас буолара
00:35
күүтүллэр. Ый түүн кыһыллыҥы өҥнөнөр эбэтэр иитэ эмиэ кытархай буолар, оччоҕо хаар түһэр. Ахсынньы сөҥүүтэ суох буоллаҕына, эмиэ оннук саас, сайын турар. Ахсынньыга тымныы, хаардаах, сотору - сотору тыаллаах, кырыалаах буоллаҕына - үчүгэй үүнүү буолар.
Өйдөөҥ, ахсынньы 1 күнэ хайдах буолар да, кыһын эмиэ оннук буолуохтаах.
Ахсынньы 9 күнүгэр Лэгэнтэйэп күнэ үүнэр. Дьыл чиэппэрэ. Кыһыны туоруур аһы-үөлү, оту - маһы суоттанарга биир кэрдиис бэлиэ кэм буолар. Бу кэмҥэ эһэ кытаанахтык утуйар, бөрө торҕоннуур.
Ахсынньы 12 күнүгэр буурҕа түстэҕинэ, ахсынньы 19 -гар диэри сэттэ хонуктаах силлиэ түһүөхтээх.
Ахсынньы 19 күнүн кыһыҥҥы Ньукуола күнүнэн аатыыллар. Күн кылгыырын уһуга. Бу күн тымныы буоллаҕына, сайынын өлгөм үүнүүнү күүтэллэр.
Ахсынньы 25 күнэ - Испирдиэнэп күнэ. Бу күнтэн саҕалаан саамай күүстээх тымныы уонна тыал түһэр.
Ахсынньы 26 күнүттэн күммүт кутуйах хаамыытынан уһуур.
Ахсынньы 29 күнүгэр кыраһа түстэҕинэ - ичигэс, сарсыарда улаханнык тымныйдаҕына - Кириһиэнньэҕэ диэри тымныы турар.
Тумукпэр этиэм этэ, билгэни үгүс киһи истэр, тутуһар. Томороон тыйыс кыһыннаах тымныы дойдуга олох тэринэргэ күн - дьыл туругун халлаан эттиктэринэн, кыыл - көтөр майгытынан сылыктаан мындырдык билгэлииллэрин бука элбэх киһи интириэһиргиир буолуохтаах. Онон бу, Билгэ ыйа, эһиэхэ бука барыгытыгар билии -көрүү, өй -санаа өттүгэр суолгутун арыйдын, үөрүүгүтүн үксэттин. Кэлэр сыл эһиэхэ сайдыы, инникигэ хардыы, улахан суолталаах буоларыгар эрэниҥ.
Билгэ алгыһа.
Тула эйгэм сардаҥаран ып - ыраас,
Тапталынан сир тыына сылаас,
Чөл олох - саргыбыт тутула,
Чэгиэн турук- үйэ-саас мэктиэтэ,
Урааҥхай уруйдуур тускула...
Стручкова А.Н., Баатаҕай орто оскуолатын учуутала.
04.12.25 сыл.